چهره «میرزا تقی‌خان امیرکبیر» در آیینه کتاب
نوید شاهد، بی‌تردید میرزا تقی‌خان فراهانی ملقب به امیر کبیر، صداعظم ناصرالدین شاه قاچار یکی از سرشناس‌ترین چهره‌های تاریخ ایران است. از زمان شهادت امیرکبیر تا امروز، کتاب‌های بسیاری درباره زندگی و سرگذشت محمدتقی خان فراهانی نوشته شده است. در این گزارش خبرنگار نوید شاهد ضمن اشاره‌ای کوتاه به زندگی امیرکبیر برخی آثار را که با محوریت زندگی و سرگذشت میرزا تقی خان منتشر شده را معرفی کرده است.
امیرکبیر با نام کامل میرزا محمدتقی‌خان فراهانی اولین صدراعظم ایران در دوره ناصرالدین شاه قاجار بود. او در منطقه فراهان متولد شد و دوره کودکی خود را در دربار قائم مقام فراهان گذراند. امیرکبیر به واسطه هوش و ذکاوتی که داشت مورد توجه قائم‌مقام و عباس میرزا نایب‌السلطنه قرار گرفت. میرزا محمدتقی در سنین جوانی به خدمت خاندان قائم مقام فراهان درآمد و پس از آن برای مدتی سمت «مستوفی نظام» را به عهده داشت.
محمدتقی خان پس از مرگ محمدشاه توسط ناصرالدین شاه به عنوان صدراعظم ایران انتخاب شد. او در دوران کوتاه صدارت خود در راستای پیشرفت کشور اقدامات بسیاری انجام داد که می‌توان از میان آن‌ها به گسترش روابط خارجی، ایجاد سفارت‌خانه‌های دائمی در کشورهای دیگر، اصلاحات در دستگاه‌های دولتی، تاسیس مدرسه دارالفنون و توسعه پست‌خانه‌ها و چاپارخانه‌ها اشاره کرد. امیرکبیر دارای القاب زیادی از جمله «کربلایی محمد تقی»، «میرزا محمدتقی‌خان»، «مستوفی نظام»، «وزیر نظام»، «امیر نظام»، «امیرکبیر» و «امیراتابک اعظم» بود.
امیرکبیر پس از حدود سه سال صدارت با دسیسه درباریان و مادر شاه از سمت خود برکنار و به کاشان تبعید شد. او حدود 40 روز بعد در باغ فین کاشان توسط علی‌خان حاجب‌الدوله به شهادت رسید. بیستم دی‌ماه، سالروز شهادت امیرکبیر در تقویم «روز ملی توسعه» نام‌گذاری شده است.
مجموعه اسناد بودجه‌ریزی کهن امیرکبیر
اسناد مجموعه کتاب «بودجه‌ریزی اسناد کهن» به کوشش محمدجواد محسنی‌نیا کارشناس بودجه و برگردان اسدالله عبدلی‌آشتیانی محقق و پژوهشگر اسناد تاریخی به رشته تحریر و تدوین درآمده است. با اصلاحاتی که امیرکبیر در حوزه تعدیل مستمری‌ها و تجهیز قشون انجام داد، این کتاب اضافه بودجه را نشان می‌دهند و این یکی از شاهکارهای امیرکبیر است.
اسناد بودجه دوره امیرکبیر که مربوط به سال ۱۲۶۷ هجری قمری و ۱۲۲۸ خورشیدی است؛ معیار این مجموعه است که به عنوان یکی از متوازن‌ترین بودجه‌های عصر قاجار محسوب میشود. این بودجه سه نوع دارد. نخست، جمع یا عایداتی است که به سه طریق تامین می‌شد که شامل کشاورزی، گمرک و صنوف شهری است و بودجه در سه آیتم هم هزینه می‌شد. نوع دوم، مخارج ولایتی که مواجب، مستمری و مقرری علما، سادات و کارکنان دولتی در ولایات را شامل می شود و نوع سوم، خرج بیوتات سلطنتی و سومی ادارات یا وزارتخانه‌هایی است که رتق و فتق امور را انجام می‌دادند. برمبنای این کتاب، ۶۸ درصد بودجه دوران صدارت امیرکبیر مربوط به قشون بود که بخش عمده‌ای به ارتش تعلق می‌گرفت، ۱۲ درصد برای مخارج دولتی و ۲۰ درصد متعلق به بیوتات سلطنتی است.
محققان برای برگردان این اسناد از خط سیاق به زبان امروزی، مقدمه‌ای ۱۸۰ صفحه‌ای نوشته اند و بودجه آن دوران را در قالب جداول اکسل امروزی، در ۳۲۰ صفحه پیاده‌سازی کرده اند تا برای محققان امروزی گویا باشد. یکی از اساسی‌ترین کارهایی که در بحث بودجه‌ریزی کهن انجام شده، شناساندن تاریخ بودجه است.
مرکز پژوهش‌های توسعه و آینده‌نگری، این مجموعه را روانه بازار نشر کرده است.
کتاب «میزرا تقی خان امیر کبیر»
محمدتقی که بعدها میرزا تقی‌خان نام گرفت، با طی مدارج ترقی خیلی زود به مقام صدارت ناصرالدین شاه قاجار رسید و اندکی بعد لقب امیرکبیر یافت. او مردی وطن‌دوست و مطلع به اوضاع و احوال جهان و بسیار با تدبیر بود و در مقام صدارت دست به اصلاحات مهمی زد. تربیت سپاه ایران به روش اروپایی، از بین بردن رشوه‌خواری، و تاسیس مدرسۀ دارالفنون از جمله این اصلاحات بود. این اقدامات، باعث حسادت درباریان و اشراف شد و تا آنجا پیش رفت که قتل امیرکبیر را موجب گشت.
کتاب حاضر، پژوهشی مستقل درخصوص اقدامات، شخصیت و زمانۀ امیرکبیر، از نخستین روزهای زندگی وی تا رسیدن به مناصب مختلف است که در نهایت به مقام صدارت ناصرالدین شاه قاجار ختم شد.
سفرهای سیاسی امیرکبیر به سرزمین‌های همسایه، پیش و پس از رسیدن به صدارت، همچنین سیاست داخلی و خارجی وی به خصوص در مقابل کشورهای استعمارگری چون روس و انگلیس از دیگر مطالب کتاب است. نویسنده در این کتاب همچنین به تشریح فضای درباره ایران در زمان صدارت امیرکبیر و شخصیت‌های بانفوذ آن زمان و دسیسه‌های درباری می‌پردازد.
این کتاب را انتشارات زرین آرا در 262 صفحه، در قطع رقعی، در سال 1401 منتشر کرده است.
کتاب «امیرکبیر»
این کتاب زندگی امیرکبیر از دوران کودکی تا هنگام مرگ پرداخته و اقدامات اساسی وی در زمینه توسعه کشور را بررسی کرده است و در پایان وقایع منجر به قتل وی را با تفضیل بیان می کند.
واقعه قتل میرزا تقی خان امیرکبیر صدر اعظم لایق و کاردان دوره ناصر الدین شاه از جمله وقایع تلخ و تأثر برانگیز تاریخی دو سده اخیر ایران بوده است. تاریخ زندگانی، صدارت و قتل امیرکبیر (1852میلادی،1231 شمسی،1268قمری) از این نظرکه گوشه هایی از فساد دستگاه حکومتی قاجار و خسارت‌های آن برای مردم ایران را روشن کرده، شایان توجه بسیار است و از این رو، مورد توجه بسیاری از استادان و صاحبنظران قرار گرفته است.
شرح وقایع تاریخی این دوران و دفع نخبگانی چون امیرکبیر توسط ساختار حکومتی فاسد و نالایق قاجار به خواننده آن کمک خواهد کرد عوامل پیدا و پنهان دخیل در این واقعه را باز شناسد و در مرحله بعد این سوال را در ذهن خود مطرح سازد که چرا جامعه ایرانی آن دوره به این قتل کمترین عکس العملی نشان نداد و چرا در آن مقطع تاریخی یعنی اواسط قرن نوزدهم که مقارن پیشرفت های سیاسی و اقتصادی بزرگ در مغرب زمین بود مردم ایران و درباریان نتوانستند یک وزیر اصلاح طلب را تحمل کنند.
این کتاب را انتشارات وزراء در 311 صفحه، قطع رقعی، در سال 1391 منتشر کرده است.
شناخت مسیر توسعه ایران به شناخت امیرکبیر و خدمات درخشان این بزرگمرد ایرانی پیوند خورده است. با توجه به این که کودکان ایرانی، آینده کشورمان را رقم می زنند اما متاسفانه تاکنون کتاب‌های چندانی برای معرفی امیرکبیر و چهره‌هایی همچون او برای این قشر منتشر نشده است. این در حالی است که جامعه ما برای پرورش روحیه علمی و توسعه‌ای در میان جوانان نیازمند انتشار آثار بیشتری در این خصوص است.
خبرنگار: آرزو رسولی نجّار
