بازتاب شهيد و شهادت در شعر سيدعلي موسوي گرمارودي

چكيده
درون مايه هاي شهيد و شهادت از موضوع هاي ديرينه ي ادبيّات آييني است كه در تمامي ادوار شعر فارسي ازسوي غالب شاعران مسلمان، به ويژه شاعران شيعي، مورد اقبال قرار گرفته است. سيدعلي موسوي گرمارودي نيز چونان ديگر شاعران مذهبي به انعكاس درون مايه هاي شهيد و شهادت در چهار دهه ي شاعري خود دست زده است. اين مقاله مي كوشد تا نشان دهد گرمارودي متأثر از فرهنگ ديني و به علت تعلقات طبقاتي و قشري و تأثير نهاد خانواده بر ذهن و زبان او، هم در اشعار پيش از جنگ ايران و عراق در شهريور1359 و هم در ايام جنگ و هم پس از جنگ، موضوع هاي شهيد و شهادت را انعكاس داده است. نتيجه ي پژوهش مي نماياند گرمارودي براي دست يابي به اين مهم، با درنظرگرفتن عوامل زيبايي شناختي و جامعه شناختي، از نمادهاي طبيعي، اساطيري، ديني و ملي بهره هاي فراواني برده است. دست آورد ديگر مقاله، حاكي از آن است كه به علت قرارگرفتن شاعر در برابر نظم مستقر اجتماعي در ايام پيش از جنگ، درون مايه هاي فوق، رتبه ي نخست را در اشعار وي احراز كرده است.

1. مقدمه
موضوع هاي شهيد و شهادت از مفاهيم پركاربرد شعر آييني ادبيّات فارسي است. شعر كلاسيك فارسي متأثر از ساختار فرهنگ دينيِ ايرانِ پس از اسلام، شعري ديني است كه شاعران با نمادها و نمودهاي گوناگوني آن را پرورانده اند.
با شكل گيري زبان فارسي دري و سروده شدن اشعاري در اين زبان، درون مايه هاي آييني ازجمله موضوع هاي شهيد و شهادت و واقعه ي شهيدان كربلا در شعر شاعراني انعكاس يافته كه دل مشغولي هاي مذهبي و سياسيِ فراواني داشته اند. آرمان ها و سرگذشت شهيدان در تاريخ ادبيّات فارسي چنان با عواطف و احساسات شاعران درآميخته كه نه تنها مي توان جلوه هاي شهيد و شهادت را در آفرينش هاي ادبي ديد، بلكه اين شعرها آيينه اي براي متبلور شدن آرمان هاي شاعران در قرون مختلف شده است. بدين ترتيب درون مايه هاي «شهيد و شهادت» متناسب با شرايط اجتماعي و سياسي بازتاب هاي متفاوتي در حوزه هاي محتوا و تصوير يافته است.
بررسي اجمالي شعر فارسي نشان مي دهد كه قديمي ترين جلوه هاي شهيد و شهادت در شعرهاي كسايي مروزي(م341-394ه-) به ويژه شعرهايي كه در رثا و منقبت شهيدان كربلا سروده ، بازتاب داشته است. كسايي خود چنين شعرهايي را مقتل مي نامد:
دست از جهان بشويم، عزّوشرف نجويم
مدح و غزل نگويم، مقتل كنم تقاضا
(رياحي: 69)
پس از كسايي در قرن پنجم ناصرخسرو(394ه-. – 48.ه-.) به عنوان شاعري اسماعيلي از شهيدان كربلا و شهيدان اسلام و موضوع شهيد، سخن به ميان آورده است. اما پس از ناصرخسرو هم شاعران شيعي و هم شاعران اهل سنّت از شهيدان و به ويژه شهيدان كربلا سخن رانده اند. نمونه را مي شود از سنايي غزنوي(م529هـ-.) مولوي(672هـ-.) و سعدي(691هـ-.) ياد كرد.
تا پيش از شكل گيري سلسله ي صفوي به علت محدوديت هايي كه براي شاعران، به ويژه شاعران شيعي، جهت بازتاباندن آرمان هاي شهيدان راه مبارزه با ستم حاكمان و سردمداران جور و فساد و بي عدالتي، وجود داشته است، حجم شعرهاي مربوط به شهيد و شهادت، چندان زياد نبود، هرچند لحن اين اشعار لحن حماسي است و نشانه دهنده ي روح سركش شاعران در برابر ستم، گران و تضييع كنندگان حقانيت و حقوق اهل بيت و شهيدان راه اسلام است. اما به قدرت رسيدن صفويان و رسمي شدن مذهب شيعه در ايران بر حجم اين گونه اشعار افزوده شد. اين روند صعودي تا انقلاب مشروطه ادامه داشته است، چنان كه برخي از شاعران مشروطه چون ملك الشعرا بهار و نسيم شمال از شهيدان راه اسلام فراوان شعر گفته اند.
پس از انقلاب مشروطه به علت شكافي كه ميان جامعه ي ايراني با فرهنگ ديني ايجاد شده بود حجم اين اشعار چندان قابل توجه نيست؛ با اين وجود تا پيش از پيروزي انقلاب اسلامي در سال1357 برخي از شاعران به علت وابستگي هاي طبقاتي و قشر ي به فرهنگ ديني، سرودن شعر آييني و ازجمله موضوع هاي شهيد و شهادت را سرلوحه ي شعرهاي خود قرار داده بودند كه سيدعلي موسوي گرمارودي يكي از اين شاعران است.
2. شهيد و شهادت
شهادت كه گواهي دادن بر وحدانيت خداوند و نبوّت حضرت رسولاكرم(ص) است كشته شدن در راه خدا براي دفاع از حقانيت دين، يا آرمان ها و سفارش هايي است كه در دين مورد تأكيد قرار گرفته است؛ چه براساس احاديث كساني كه در دفاع از عرض و مال خود، و يا در راه به دست آوردن دانش كشته شوند، مرگ آنان شهادت در راه خدا فرض مي شود. شهيد نيز كه يكي از اسماي الهي است به معناي گواه و كشته شده ي راه خدا مي باشد.
در اصطلاح عرفاني كساني كه در راه عشق معشوق ازلي كشته مي شوند، و يا در معشوق فاني مي گردند، شهيد راه عشق اند. اگر در فرهنگ قرآني شهادت «احدي الحسنيين»(توبه /52) شمرده مي شود در نخستين شعرهاي عرفاني بر كشته شدن در راه عشق كه رسيدن به حياتي تازه است، اشارات فراواني رفته است:
به تيغ عشق شو كشته كه تا عمر ابد يابي
كه از شمشير بويحيي نشان ند هد كس از احيا
(سنايي: 141)
به گونه اي كه مطلع غزل مولوي در مردن در عشق زبان زد همگان است:
بميريد بميريد در اين عشق بميريد
در اين عشق چو مرديد همه روح پذيريد
(مولوي، ج2: 58)
نزد سعدي تنها كسي كه بي حسرت از جهان رخت برمي بندد، شهيد عشق است:
بي حسرت از جهان نرود هيچ كس به در
الا شهيد عشق به تير از كمان دوست
(سعدي، 1385: 183)
3. سيدعلي موسوي گرمارودي
سيدعلي موسوي گرمارودي يكي از شعراي آييني و ايدئولوگ ادبيّات معاصر است كه در 31فروردين ماه132. در شهرستان قم به دنيا آمد. پدر گرمارودي مدرس عالي علوم اسلامي در قم بود و مادرش نيز در خانواده اي روحاني در تنكابن باليده بود. وي از همان اوان كودكي با مباحث اسلامي و علماي ديني آشنا شد. گرمارودي در كنار فعاليت هاي فرهنگي، در مسايل سياسي هم دخالت داشت به گونه اي كه در واقعه ي مدرسه ي فيضيه دستگير، اما با كوشش آيت الله رباني شيرازي آزاد شد. او در سال1345 به دانشكده ي حقوق دانشگاه تهران راه يافت و در سال1348 در مسابقه ي شعري مجله ي ادبي يغما به سردبيري مرحوم حبيب يغمايي كه به همت حسينيه ي ارشاد تهران به مناسبت پانزدهمين قرن بعثت برگزار شده بود، رتبه ي نخست را به دست آورد. شهرت شعري گرمارودي نيز با برنده شدن شعر «خاستگاه نور» كه به سبك نيمايي در پانزده صفحه سروده شده بود، آغاز شد.
وي در شهريور1352 به دست ساواك دستگير شد و چهارسال از ايام زندگي اش را در زندان گذرانيد تا اين كه در سال1356 آزاد شد. گرمارودي در زمان انقلاب و پس از آن حضوري چشم گير در فعاليت هاي فرهنگي- مطبوعاتي كشور داشته است.
3-1. مجموعه هاي شعري گرمارودي
مجموعه هاي شعري گرمارودي عبارتند از: عبور(1348)، در سايه سار نخل ولايت (1357)، سرود رگبار(1357)، در فصل مردن سرخ (1358)، چمن لاله(1363)، خط خون(1363).
تا كنون نُه گزيده و گزينه از شعرهاي گرمارودي به چاپ رسيده است كه عبارتند از: «تا ناكجا» كه در سال1363 با گزينش و ترجمه ي ريكاردو زيپولي و جان روبرتواسكارچيا به زبان ايتاليايي ازسوي انتشارات انجمن فرهنگي ايتاليا منتشر شده است.
«دستچين » كه انتشارات نشر فرهنگ اسلامي در سال1368 آن را به زينت طبع آراسته است. «ما كجا، آن خوب، آن زيبا كجا» مجموعه ي چند شعر براي حضرت علي(ع) است كه ازسوي نشر معارف در دي ماه 1372 منتشر شده است.
«باران اخم» گزينه ي شعر جنگ گرمارودي است كه انتشارات حوزه ي هنري آن را در سال1373 منتشر كرده است.
«گزيده ي ادبيّات معاصر، مجموعه ي شعر علي موسوي گرمارودي» كه انتشارات نيستان آن را در سال1378 منتشر كرده است.
«گزينه ي گرمارودي» كه با انتخاب بهاء الدين خرمشاهي و ازسوي انتشارات مرواريد در سال138. منتشر شده است.
«برخيز واژه اي پيدا كن» كه به خط سيريليك (روسي) به دست نظام قاسم در تاجيكستان و در سال 138. برگردان شده و به چاپ رسيده است.
مجموعه ي «باغ معنا» نيز به خط سيريليك، با انتخاب و برگردان صفر عبدالله در سال1381 در تاجيكستان منتشر شده است.
انتشارات قدياني نيز گزيده ي «صداي سبز» را در سال1383 منتشر كرده است.
3-2. مضامين شعري سيدعلي موسوي گرمارودي
مضامين شعرهاي هر شاعري سويه ي ديگر سكه ي انديشه هاي اوست. اين درون مايه ها ممكن است مستقيم يا غيرمستقيم متأثر از شرايط اجتماعي و سياسي اي باشد كه شاعر در آن به سر مي برد. گرمارودي نيز در چهار دهه شاعري خود تحت تأثير جهان بيني ديني و جهان پيراموني به سرودن اشعاري پرداخت كه مهم ترين مضامين شعرهايش عبارتند از:
خداباوري، توحيد، عشق به سرچشمه ي هستي، نعت و منقبت پيامبر اكرم(ص) و ائمه ي اطهار، واقعه ي عاشورا و توصيف رشادت ها و جانبازي هاي امام حسين (ع) و حضرت ابوالفضل (ع)، آزادي و ستايش آزادي خواهان و مبارزان و انقلابيون راه آزادي، ظلم ستيزي و دعوت به بيداري و مبارزه با ستم و موضوع هاي غنايي و عاشقانه و عاطفي.
4. شهيد و شهادت در اشعار گرمارودي
اعتقادات و دل بستگي هاي دينيِ گرمارودي، الهام بخش درون مايه هاي شعر وي، ازجمله شهيد و شهادت بوده است.
او در چهار دهه شاعري خود، هم اوضاع سياسي- اجتماعيِ پيش از انقلاب و هم پس از انقلاب را تجربه كرده است. پس از انقلاب اسلامي1357 و به ويژه آغاز جنگ ايران و عراق، موضوع هاي شهيد و شهادت به علت شرايط ويژه ي جنگي، مورد توجه غالب شاعران قرار گرفت. اما گرمارودي شاعري است كه هم در پيش از آغاز جنگ تحميلي به سرودن شعرهايي در اين حوزه ها پرداخت، هم در سال هاي دفاع مقدس و هم پس از آن، كه به بررسي آن خواهيم پرداخت.
4-1. شعرهاي پيش از جنگ علي موسوي گرمارودي
گرمارودي در شش مجموعه ي شعرش، هفتاد شعر در باره ي شهيد و شهادت سروده است. از اين تعداد، 37 شعر معادل 85/52درصد اشعار مربوط به دوران پيش از جنگ است كه از سال1348 شروع مي شود و تا پايان تابستان1359 ادامه مي يابد. شعرهاي اين دوره بيشتر در تجليل و بزرگ داشت مردان مبارزي است كه به شهادت مي رسيدند:
- چه بادها كه وزيد از چهارسوي درخت
كه ريشه كن كندش... (عبور: 16)
- به زاد و مردن كوتاه آذرخش بلند
به غرّش و تپش تندر لجوج و عنود
(عبور: 49)
مدح و منقبت و مرثيه ي پيامبر و امامان(ع) به ويژه حضرت امام حسين(ع) و يارانش از موضوع هاي ديگر اين دوره از شعرهاي گرمارودي است:
- آنك، خون توست
در سبزينه ي هر گياه
و سرخي شفق
داغگاه سينه ي عالم است
در سوگ سرخ تو(در سايه سار نخل ولايت: 44).
و يا اين شعر:
اسب سپيد- كه خورشيد از آن پيش، بر آن مي تاخت-
آنك
بي سوار
به سوي افق مي دويد
و شفق را از خون يال و پيكر، گلگون مي ساخت(در سايه سار نخل ولايت:53).
و در باره ي شهيد كربلا چنين مي سرايد:
- قسم به خون آفتاب
به روح روشن و روان پاكِ آب... (پيشين : 71)
گرمارودي در شعرهاي فوق هم براي طرح غيرمستقيم و زيبايي شناختي موضوع شهيدان و شهادت و هم به علت موانع سياسي حاكم در پيش از انقلاب، از نماد بيشترين بهره را برده است. نمادهاي شعرهاي اين دوره اش عبارتند از: شب، خزان، ستاره و خورشيد:
- و خورشيد عريان و خونين بر آن افتاده(پيشين: 54).
اما واژه هايي مانند: لاله و شقايق كم تر به عنوان نماد در اشعار اين دوره اش به كار رفته اند. برعكس واژه هاي: خون، سرخ و سرخي به ويژه در شعرهايي كه در رثاي امام حسين(ع) سروده است، فراوان به چشم مي خورد. او از اين كلمات در ساختن كلمات مركب و تركيبات هم استفاده كرده است، مانند: خوناب، گودال خون، شب خون، سرخ رگ و سوگ سرخ. به نمونه هايي از شعرهاي گرمارودي كه ميان سال هاي1352 تا 1359 سروده شده، اشاره مي شود:
- از سرزميني گذشت
كه آفتاب را در آن به حراج نهاده بودند
و هر چيز رنگ خون داشت
و هر چيز، سوزان تر از عبور گرم گلوله
از گوشت بود(سرود رگبار: 29).
- دريغا آن گلگشت ها
كه بر سينه ي دشت ها
داغ شقايق ها را به شماره مي نشستيم(پيشين: 44).
گرمارودي در سال1357 در باره ي شهادت دوستانش اين گونه سروده است:
چون مرغ حق ، در اين شب ديگر جان گزاي
«حق حق» سرودها ز لبش خون چكيد و رفت
(پيشين: 57)
- آه اي حنا بسته دستان!
عروس هماره ي مرا به ياد آوريد،
كه جاودانه در حجله ي خون خفته است؛
... و صداي «رگبار» سرب
ترانه ي هميشه ي اوست
كه شهادت را «مبارك باد» مي گويد(پيشين : 27).
شاعر معتقد است شهيد و شهادت از چنان جايگاه بلندي برخوردارند كه تنها شهيد مي تواند از آن سخن بگويد:
- بايد شهيد بود و نوشت
بايد شهيد بود و از شهادت گفت
با خون نوشت بايد(در فصل مردن سرخ: 29).
نزد او «يگانه رنگ عزّت، سرخي است»(پيشين: 29).
شعرهاي گرمارودي در اين سال ها(1352-1357) بسيار گرم، پرشور و نشأت گرفته از عمق احساسات اوست. واژه ها و تركيبات كليديِ شعرهاي اين دوره عبارتند از: گلوله، سرب، رگبار، بهاران، لاله ها، خزان، شقايق شهادت، شهيد، سرخ، گلگون، خون فشان، ارغواني، گلداغ، داغلاله ، خون رنگ، و گلبرگ هاي سرخ.
با پيروزي انقلاب اسلامي و شرايط ايجاد شده ي پس از آن كه به ترور برخي از شخصيت هاي انقلاب منجر شد، گرمارودي هم در بزرگداشت آنان مانند: شهيد آيت الله مرتضي مطهري و شهيد دستغيب اشعاري سرود:
- در فصل گل
در باغسار لاله، شقايق
آوخ، كدام دست پلشتي
آوخ كدام دست پليدي
از ريشه كند... (در فصل مردن سرخ: 91).
شاعر متأثر از شرايط اجتماعي سال هاي 1358 و 1359 بيشتر از نمادهايي چون: خورشيد، ستاره، آذرخش، تندر، باد، خزان ، درخت، آفتاب، زالو و سينه سرخ ها كمك مي گيرد.
آن چه در اين ميانه مهم به نظر مي آيد اين است كه پرداختن گرمارودي به شهيدان انقلاب موجب نمي شود او از امامان شيعه غافل شود. وي در منقبت امام رضا(ع) چنين مي گويد:
- اي عرش!
اي خون هشتم
نيرويي ديگر در پَرَم نِه!(خط خون: 41).
و يا:
- هرچند
با ميوه ي درختي گوژ و نشسته
مسمومت كردند،
اما، شهادت
تو را ايستاده ، درود گفت (پيشين: 44).
4-2. شعرهاي ايام جنگ گرمارودي
جنگ ايران و عراق پيامدهاي فراواني براي جامعه ي ايران داشته كه يكي از آن ها «ادبيّات دفاع مقدس» و «ادبيّات پايداري» است. نهال شعر جنگ كه از دل جبهه هاي نبرد سر برآورد، در بستر جامعه ي ايراني باليد و شكوفه ها و گل هاي فراواني داد. شعر دفاع مقدس كه درون مايه هايش را از فرهنگ ناب محمّدي(ص) مي گرفت ، به موضوع شهيد و شهادت توجه ويژه اي كرده است. گرمارودي نيز مانند بسياري از شاعران به شعر جنگ و موضوع هاي شهيد و شهادت نظر داشته است. 27شعر گرمارودي معادل 57/38درصد از هفتاد شعري كه وي راجع به شهيد و شهادت سروده است، در ايام جنگ گفته شد.
واژه هاي كليدي شعرهاي اين دوره عبارتند از: جنگ ، خون ، سرخ ، استقلال، چكمه ، مسلسل، خشاب، مرگ و لاله.
گرمارودي در عظمت رزمندگان جبهه هاي نبرد چنين سروده است:
- در سينه تان: دل دريا
در سينه تان: دل انسان
آميزش شگرف «سلام و مسلسل»
مخلوط عشق و سرب و آتش و ايمان(خط خون: 7.).
و در توصيف شهيدان جنگ چنين مي سرايد:
-... چون خدا
چون گلمدال زخم گلوله
بر سينه ي شهادت سهراب(خط خون: 85).
او در رثاي شهيدان كه شاعر را داغدار كرده است، مي گويد:
زمانه در كف ما ساغر غم تو نهاد
كنون چو لاله، غم و داغ، توأمان داريم
(چمن لاله: 1.8)
گرمارودي علاوه بر نكوداشت شهيدان، در بزرگ داشت تعدادي از فرماندهان و سرداران جنگ كه به شهادت رسيده اند نيز شعرهايي سروده است. وي در توصيف مصطفي چمران مي گويد:
- ميان بسته
و بازوان گشاده
در هودج عشقي سرخ
از حرير خون گذشت(خط خون: 94).
شاعر از شهرهايي كه در جنگ تحميلي در برابر دشمنان مقاومت كردند و در دامن آن ها، فرزندان اين ملت به شهادت رسيدند، غافل نبوده است. ازاين رو، در شأن دو شهر هويزه و خرمشهر كه رزمندگان جان بركف با ريخته شدن خون خويش از آن ها دفاع كردند، چنين مي گويد:
بنويس: اين جا دريا بار خون شد

يكي جمله با شهر خونين بگو
اين جا هويزه بود و پامال جنون شد
(چمن لاله: 144)
به اشك از رخش خون و ماتم بشو
(چمن لاله: 149)
لحن حماسي از تمامي شعرهاي گرمارودي كه در ايام جنگ ايران و عراق سروده شده، شنيده نمي شود. گاه از اين اشعار لحن شكوه و نوعي غم و غصه شنيده و ديده مي شود كه اين احساسات در شعرهاي «خيال هاي قطبي»، «موميايي»، «سوگند به انجير» و «اي كاش او» عميق تر است:
- تو گمان مي بري كه مي خرامم
اما من
محزون تر از پنگوئن ها
در گوشه اي
بر گستره اي از يخ ايستاده ام(خط خون: 62).
او از اين كه مي بيند در جنگ انسان ها از پاي در مي آيند، چنين مي سرايد:
- ميان هابيل و برادر
الفتي است
فراسوي برادري
كه تنها حنجره
حدّ آن را معين مي كند!(خط خون: 78).
گرمارودي داستان هابيل و قابيل و تصميم فرزندان يعقوب را براي كشتن يوسف، در شعري ديگر، دست مايه اي مي سازد تا نفرت خود را از كشتار انسان هاي بي گناه به دست دژخيمان نشان دهد:
- يعقوب
آدمي ديگر است
برادران، قابيلاني ديگر؛
اكنون نيز
هابيل ها يگآن هاند
و قابيلان بسيار
و اگر قابيل را
جفت جويي، انگيزه ي قتل برادر بود
امروز ما
بي جان مايه ي هيچ انگيزه اي
برادر مي كشند(خط خون: 115-116).
با اين كه گرمارودي از شهيدان جنگ و خون هايي كه براي دفاع از نواميس و آبرو و آب و خاك و اعتقادات جامعه ي ايراني بر زمين ريخته شد، شعرهايي سروده است، اساساً جنگ را منفور مي داند و مي گويد:
- جنگ
بذري است
كه زمين را پوك مي كند
و خزان مي روياند(خط خون: 63).
ولي تسليم شدن و تن به ذلّت دادن را در برابر متجاوزان نه تنها نمي پسندد، بلكه رزم را در مقابل دشمنان، زيبا و مايه ي زينت برمي شمرد:
- جنگ نازيباست
رزم اما زيباست(خط خون: 54).
اين شعر با ساختار فرهنگ جامعه ي ايران بعد از اسلام كه فرهنگ آن دفاعي است، قرابت كامل دارد.
دل بستگي هاي گرمارودي به شهيدان كربلا، علاقه اي نيست كه با گذشت روزها به فراموشي سپرده آيد. شاعر چونان ديگر شيعيان كه با داغ شهيدان كربلا نشان دارند، در زبان حالي در باره ي حضرت عباس بن علي(ع) اين گونه سوگواري مي كند:
- از خون، تن او به گُل نشسته

- يك دشت، شقايش بهشتي
صدخار برآن، ز تير بسته
(چمن لاله: 128)
بر سينه ز داغ و درد، كشتي
(چمن لاله: 152)
4-3. شعرهاي بعد از جنگ گرمارودي
با پايان يافتن جنگ ايران و عراق در سال1367 و طرح شدن مسايل و مباحثي تازه، گرمارودي كم تر به موضوع جنگ و شهيد و شهادت نظر كرده است. او تنها در شش شعر معادل 5/8درصد از هفتاد شعري كه راجع به شهيد وشهادت سروده از اين درون مايه ها سخن گفته است. او در اين شعرها بيشتر از كساني كه در تاريخ سياسي- اجتماعيِ سده ي اخير ايران به شهادت رسيده اند، مانند ميرزاكوچك خان جنگلي و سيدحسن مدرس ياد كرده است. حُقه ي مِهر و دل بستگي او به شهيدان كربلا، ياران حضرت سيدالشهدا و امامان شيعه، هم چنان بدان نام و نشان دهه هاي پيشين زندگي گرمارودي است؛ ازاين رو در اين دوره هم شعر خود را با «ختام مسك» شهداي كربلا معطر مي كند.
5. نتيجه گيري
موضوع شهيد و شهادت كه از موضوع هاي پرپيشينه ي ادبيّات آييني ايران است در شعر بسياري از شاعران ازجمله سيدعلي موسوي گرمارودري، شاعر ديني معاصر، بازتاب فراواني داشته است. گرمارودي در شعرهاي پيش از جنگ ، ايام جنگ و پس از جنگ از درون مايه هاي فوق سخن به ميان آورده است. نتيجه ي پژوهش نشان مي دهد كه بيشترين انعكاس شهيد وشهادت در شعرهاي پيش از جنگ وي كه معادل 85/52درصد است ، بوده است. اين بازتاب نشانه ي آن است كه گرمارودي بيش از آن كه متأثر از جامعه باشد، با آسيب شناسيِ فرهنگي، نيازهاي آن را در قالب هنرِ كلامي مي نماياند. وي با اين روي كرد به دنبال احياي ارزش هاي والاي فرهنگ اسلامي و عاشورايي است تا جامعه بتواند با تأثير پذيري از اين شعرها، انگيزه ي لازم را براي تغييرات اجتماعي پيدا كند.
گرمارودي در دهه هاي مختلف شعري خود درون مايه ي شهيد و شهادت را عموما غيرمستقيم و با بهره گيري از نمادهاي طبيعي اساطيري، ديني و ملي طرح كرده است. اين روي كرد گوياي اين نكته است كه شاعر، درون مايه هاي مذكور را با روي كردي زيبايي شناختي مي سرايد تا هم تلقي خلاقانه ي خود را باز نمايد و هم سطح شناخت مخاطب را نسبت به اين موضوع ارتقا دهد.

منابع و مآخذ
-رياحي، محمّدامين(1375) كسايي مروزي زندگي، انديشه و شعر او، تهران: انتشارات علمي، چاپ هفتم.
-شمس لنگرودي، محمّد(137.) تاريخ تحليلي شعر نو، تهران: نشر مركز.
-سعدي، مصلح الدين (1385) غزل هاي سعدي، تصحيح غلامحسين يوسفي، تهران: سخن.
-سنايي، مجدود(1362) ديوان حكيم مجدودبن آدم سنايي، با مقدمه و تصحيح مدرس رضوي، تهران: كتابخانه ي سنايي، چاپ سوم .
-ظفري ، اكرم (1387) بررسي صورخيال در اشعار سيدعلي موسوي گرمارودي، پايان نامه ي كارشناسي ارشد، دانشگاه آزاد اسلامي قائم شهر.
-قاسمي ، حسين (1381) صورخيال در شعر مقاومت، تهران: انتشارات فرهنگ گستر.
-موسوي گرمارودي، سيدعلي(1357) در سايه سار نخل ولايت ، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامي .
-(1357) سرود رگبار، تهران: انتشارات رواق.
-(1357) عبور، تهران: انتشارات رز.
-(1358) در فصل مردن سرخ، تهران: نشر راه امام.
-(1363) چمن لاله، تهران: انتشارات رواز.
-(1363) خط خون، تهران: انتشارات زوار.
-(1383) صداي سبز، تهران: انتشارات اميركبير.
-مولوي ، جلالالدين(1363) كليات شمس، با تصحيح و حواشي بديع الزمان فروزانفر، تهران: اميركبير، چاپ سوم.